Overdaad schaadt – ook in de geneeskunde

‘Blijf uit het ziekenhuis. U verliest spiermassa, wordt in een vreemd dagritme gedwongen
en loopt kans op infecties’, stelt ziekenhuisdirecteur Hans Meij. Volgens hem gaan met name oudere patienten vaak slechter het ziekenhuis uit dan ze erin gingen. ‘Screening leidt tot overdiagnostiek: onnodige, schadelijke en dure zorg’, zegt oud-minister van VWS Ab Klink. ‘Ouderen lijden onnodig door overbehandeling’ is de conclusie van een onderzoek van Medisch Contact en een studie van VitaValley. Zomaar drie berichten die laten zien dat overdaad schaadt – ook in de geneeskunde.

De mogelijkheden om ziekten vroegtijdig op te sporen en medisch in te grijpen zijn de afgelopen decennia spectaculair toegenomen. Maar hoe meer mogelijkheden, hoe groter ook het potentieel aan schade. En hoe groter ook de verantwoordelijkheid van de arts.
Met macht komt verantwoordelijkheid, schreef Voltaire al.

Tegelijk met die toenemende medische mogelijkheden is echter ook de patiëntenpopulatie veranderd. Patiënten zijn gemiddeld ouder en hebben meer comorbiditeit. Ook zijn patiënten vaker hoog opgeleid, goed geïnformeerd en mondiger. Deze ontwikkelingen stellen nieuwe eisen aan de arts. Omdat patiënten steeds ouder worden en meer comorbiditeit hebben is het vaak niet goed mogelijk om zonder meer de richtlijnen te volgen. Deze zijn immers vaak opgesteld voor patiënten die jonger zijn en geen of weinig comorbiditeit hebben. Meer dan ooit is het dan ook nodig dat de arts zich in de individuele patiënt verdiept en zich steeds opnieuw afvraagt wat in het belang is van deze patiënt in deze situatie. Wat wil de patiënt zelf?

Artsen hebben dus steeds meer technische mogelijkheden, maar moeten daar door hun veranderende patiëntenpopulatie steeds voorzichtiger mee omgaan. Ze moeten voorkomen dat gezonde mensen door overdiagnostiek ziek worden en zorgen dat zieke mensen door een overdaad aan geneeskunde niet nog zieker worden. Dat klinkt nieuw, maar is het feitelijk niet. De belangrijkste regel voor artsen is immers altijd geweest: ’ten eerste niet schaden’.

Patiënten zijn ook steeds minder gebonden aan een georganiseerde levensbeschouwing. Door die toenemende secularisering komen patiënten met zingevingsvragen vaker bij de arts. ‘Welke betekenis geef ik aan mijn laatste levensfase?’ Als de arts deze vraag niet als zingevingsvraag herkent zal hij geneigd zijn een medisch antwoord te geven. Dat is een antwoord dat veel patiënten ook verwachten. Veel mensen hebben (te) hoge verwachtingen van de geneeskunde en beschouwen ‘veel zorg’ als ‘goede zorg’. Maar als een arts in staat is om een zingevingsvraag als zodanig te herkennen, bestaat de mogelijkheid dat de vraag naar medische zorg verdwijnt. Dat begint ermee dat de arts op een andere manier het gesprek begint. Niet: ‘Welke behandeling wilt u?’, maar: ‘Wat is voor u belangrijk en wat
kan ik daarin voor u betekenen?’ Arts zijn is daarmee meer dan ooit een luisterberoep geworden.

Gert van Dijk, ethicus KNMG