De schokmethode

Onlangs was ik uitgenodigd in een universitair medisch centrum om op te treden als zieke dokter. De organisatoren verzekerden me dat de opkomst goed was, maar mij kan een zaal niet vol genoeg zijn. Ik heb een missie. In het halve uur dat me ter beschikking stond, wilde ik mijn gehoor duidelijk maken dat het er sterk op lijkt dat men nu juist in de gezondmaakindustrie geen raad met de dood weet. Dat de patiënt bij het horen van slecht nieuws even moet slikken is tot daaraan toe, maar kan de dokter het eigenlijk wel aan?

Het lijkt of ik iets met de dood heb. In 1978 schreef ik een reeks columns over dit onderwerp in de Volkskrant. Ik was pas dertig en wist niets over kanker of doodgaan. Omdat enkele acteurs van het Wertkteater – ja, dat schreef je toentertijd als je modern was zonder h – vrienden waren, raakte ik betrokken bij hun productie ‘Als de dood’. Het toneelstuk ging over sterven in het ziekenhuis en ontstond op basis van improvisaties met patiënten in ziekenhuizen. Op een goede dag ontdekte ik dat ik acteur geworden was en avond aan avond een onhandige arts speelde die het d-woord niet over zijn lippen krijgt. Na afloop konden toeschouwers hun ervaringen met de acteurs delen en zo hoorde ik hun bijzonder indringende verhalen. Die vormden de basis voor mijn stukjes in de krant, die uiteindelijk als Een eindje meelopen werden gebundeld.

In dat boek zette ik me af tegen de trucjes die mensen aangeleerd krijgen voor de omgang met terminale patiënten. De fasen waarin mevrouw Kübler-Ross de laatste gang van de mens verdeelt, wekten diepe ergernis bij me op. Verzet, depressie en euforie zijn naar mijn idee woorden die de weigering van ziekenhuispersoneel om de dood te accepteren maskeren en er een proces van maken dat academisch kan worden bestudeerd. De ondertitel van mijn boek, ‘stervensbegeleiding voor iedereen’, was dan ook ironisch bedoeld, maar dat leek de lezers te ontgaan.

Ik speelde een onhandige arts die het d-woord niet
over zijn lippen kon krijgen

Mijn boodschap was dat het beter is om jezelf te zijn, je onhandigheid te tonen, dankbaar te zijn dat je een eindje mee mag lopen met mensen die je voor zijn op de weg die we allemaal moeten gaan en er misschien iets van te leren voor het leven dat je nu nog leidt.

Sinds ik negen jaar geleden hoorde dat een kwaadaardig proces in mijn lichaam een plaats gevonden heeft, heb ik veel werkers in de zorg zien worstelen met de communicatie met mij over wat ze pijnlijke onderwerpen vinden. Meestal voelde ik me verantwoordelijk om hen op hun gemak te stellen in plaats van andersom. Niet zo erg allemaal. Voor veel mensen is communicatie met hun partner al een heel probleem, laat staan dit.

Na afloop van mijn lezing vroeg iemand die zich voorstelde als masterstudent of het waar is
dat de beste methode voor een slechtnieuwsgesprek de schokmethode is. Gewoon de bom laten vallen, waarna de patiënt eraan kan wennen en in een tweede gesprek later zijn vragen kan stellen. Wat moest ik daarop antwoorden? Dat je elke gouden regel moet wantrouwen? Dat elk mens verschillend is en iets anders verwacht? Dat je jezelf niet achter simplistische algemeenheden moet verschuilen? Ik had het gevoel dat ik dat boekje ooit voor niets had geschreven en dat ik onmiddellijk opnieuw een lezing zou kunnen geven, maar dan eentje van twee uur. Niet omdat ik weet hoe het moet, maar juist omdat ik het niet weet en weet dat niemand het eigenlijk weet.

Ivan Wolffersis arts, wetenschapper en schrijver

Alle bijdragen van de column Twee Werelden