‘Wij kunnen veel meer artsen gebruiken’

Forensisch onderzoek bij asielzoekers moet beter

Te vaak worden asielzoekers uitgewezen, terwijl ze toch het slachtoffer zijn geweest van vervolging en marteling. Het nieuwe Instituut voor Mensenrechten en Medisch Onderzoek gaat ervoor zorgen dat hier verandering in komt.

Per 1 januari 2012 heeft het een staf en een bureau in Diemen, per 1 maart wordt het operationeel: het nieuwe Instituut voor Mensenrechten en Medisch Onderzoek, IMMO. Het instituut wil de identificatie van slachtoffers van marteling en inhumane behandeling in de asielprocedure versnellen en vooral verbeteren. Het is de voortzetting van enkele bestaande initiatieven. Het oudste is dat van Amnesty International. Sinds 1977 kent de mensenrechtenorganisatie een artsengroep die op vrijwillige basis forensisch-medisch onderzoek doet. Verder was er tot voor kort een project vanuit de Amsterdamse asielopvang waarbij klinisch psychologen onderzoek deden bij asielzoekers.

‘Door bundeling van de werkzaamheden in het IMMO kunnen we effectiever opereren en meer asielzoekers onderzoeken en is er de mogelijkheid voor een kwaliteitsverbetering door een multidisciplinaire aanpak’, aldus bestuursvoorzitter René Peters. ‘Maar we krijgen zo ook een vollediger inzicht in de totale vraag naar medisch-forensisch onderzoek en de rol die rapportages spelen in de asielprocedure. Daardoor kunnen we knel- en verbeterpunten onder de aandacht brengen bij beleidsmakers.’

10 procent van de asielzoekers
komt voor doorverwijzing in aanmerking

Peters, die arts en jurist is, legt uit dat in de huidige asielprocedure een beslissing wordt genomen op basis van afgelegde verklaringen en op basis van bewijs dat de asielzoeker direct na aankomst in Nederland moet overleggen. Heel belangrijk daarbij is dat de asielzoeker geweldservaringen zo vroeg mogelijk laat vastleggen. ‘Dat gebeurt nu lang niet altijd, waardoor de asielaanvraag ten onrechte kan worden afgewezen. Een snelle procedure is verder van belang omdat het de periode dat asielzoekers nog geen sociaaleconomische positie hebben aanzienlijk verkort. Zolang een asielzoeker in de asielprocedure zit, heeft hij geen toegang tot basisvoorzieningen. Kinderen hebben leerplicht, maar volwassen asielzoekers mogen geen scholing volgen of een zelfstandig inkomen verwerven. En veel asielzoekers worden vóór toekenning van een verblijfstatus niet geaccepteerd door de ggz voor traumabehandeling of therapeutische begeleiding.’

Flinke groei

Uitgaande van een jaarlijkse instroom van ongeveer 13.000 asielzoekers (vorig jaar vroegen 12.710 mensen asiel aan in Nederland) en op basis van ervaring, schat Peters dat zo’n 10 procent van de asielzoekers voor doorverwijzing naar het IMMO in aanmerking komt. ‘Daarvan zal circa twee derde na een vooronderzoek een volledig forensisch-medisch onderzoek krijgen. De voorgangers van het IMMO zien nu minder dan 2 procent van alle asielzoekers, dus er zal een flinke groei nodig zijn. We denken dat binnen vijf jaar te kunnen realiseren. We starten met ongeveer 170 onderzoeken op jaarbasis. We willen in de loop van vijf jaar groeien naar een professioneel niveau, waarbij we uiteindelijk jaarlijks een kleine 900 onderzoeken doen.’

De Nederlandse overheid speelt momenteel geen rol bij de totstandkoming van dit type forensisch-medisch onderzoek. Wel heeft de Europese Unie in haar beleidsvoornemens opgenomen dat de lidstaten in hun asielprocedures meer aandacht moeten besteden aan de medische gevolgen van gewelddadigheden.

Peters: ‘Het is nog in geen enkel land echt goed geregeld. Nu zijn we een projectorganisatie, en daar kunnen we de eerstkomende jaren ook mee vooruit. Maar wij vinden dat op den duur de overheid de bekostiging voor haar rekening moet nemen. We gaan daarover in gesprek met de minister. De veertig medici, vooral huisartsen en psychiaters, en psychologen die nu voor ons werken, doen dit op vrijwillige basis en om niet. Maar met dat aantal redden we het op den duur niet.’

Gz-psycholoog en psychotherapeut Riëtte Mellink wordt directeur van het IMMO. Zij vult aan: ‘We kunnen veel meer artsen gebruiken. Ook medisch specialisten zoals dermatologen en gynaecologen. Ik heb dit jarenlang onbetaald gedaan en ik kan zeggen: het is zeer bevredigend werk.’

Extreem geweld

Forensische expertise beter borgen en via een educatief trainingsprogramma kennis en vaardigheden bij artsen en psychologen bevorderen, wordt een kernactiviteit van het nieuwe instituut. Volgens Mellink spreekt dat vanzelf, want ‘medisch-forensisch rapporteren is een vak’.

René Peters: ‘Heel belangrijk is ook dat we met zo’n trainings- en opleidingsprogramma medewerkers van de IND (Immigratie- en Naturalisatiedienst) en asieladvocaten bijscholen. Zij doen als het ware de triage. Zij moeten in staat zijn vroegtijdig medische en psychische problemen te signaleren bij asielzoekers.’

Voordat de asielprocedure begint, is er nu al wel een korte medische check door een verpleegkundige. Mellink: ‘IND-ambtenaren mogen zich laten leiden door de uitslagen van het beperkte medisch onderzoek, maar ze moeten alert blijven. Het is namelijk een bekend fenomeen dat asielaanvragers die slachtoffer zijn geworden van martelingen en ander extreem geweld vaak grote moeite hebben om direct bij aankomst over geweldservaringen te vertellen. Die medische check is een prima eerste stap, maar de verpleegkundige vraagt nadrukkelijk niet wat mensen hebben meegemaakt. Dat doen wij wel en daar nemen we ook de tijd voor. Pas dan zie je welke impact traumatische ervaringen kunnen hebben: mensen vallen soms stil of vertellen een onsamenhangend verhaal.’

‘Het IMMO is geen
belangenbehartiger’

Zodra advocaten of IND-medewerkers vermoeden dat ze met een dergelijk geval te maken hebben, kunnen ze straks het IMMO bellen. ‘Wij kunnen vervolgens nagaan of de asielzoeker inderdaad problemen heeft die interfereren met zijn vermogen om coherent en consistent te kunnen verklaren waarom hij asiel aanvraagt. Ik denk aan stoornissen van het geheugen of de concentratie. Ook angst, schaamte en wantrouwen kunnen een grote rol spelen. Het komt regelmatig voor dat mensen vreselijke ervaringen juist proberen te vergeten, te verzwijgen of delen van herinneringen kwijt zijn. Terwijl een coherente verklaring een must is om überhaupt kans te maken op asiel.’

Steunbewijs

Het IMMO gaat waar nodig ook ‘steunbewijs’ leveren. Mellink legt dat uit aan de hand van een casus. ‘Een politiek activiste uit Oeganda vertelde gemarteld te zijn met hete ijzers en hete vloeistof. Ze beschikte niet over de vereiste identiteitspapieren. Daar wordt zeer zwaar aan getild in de huidige asielprocedure. Maar ze kon wel littekens laten zien aan de ambtenaar van de IND. Haar asielverzoek werd afgewezen, omdat de IND onvoldoende bewezen achtte dat de littekens het gevolg waren van marteling. Dan is er dus forensisch-medisch onderzoek nodig om te bepalen of ze inderdaad het gevolg zijn van marteling. In het algemeen kun je zeggen dat onze artsen en psychologen nagaan of het aannemelijk is dat het medische of psychische letsel inderdaad samenhangt met de reden om asiel aan te vragen. Dat heet steunbewijs, en het onderzoek daarnaar wordt nu nog gedaan door de medische onderzoeksgroep van Amnesty International. Zij documenteren de lichamelijke en psychische gevolgen van martelingen en andere mensenrechtenschendingen volgens een internationaal protocol. Die rapportages worden vervolgens ingebracht in de procedure, meestal met goed effect. Het IMMO zet dat voort maar met meer capaciteit.’

Bij ernstige problematiek kan het IMMO niet doorverwijzen voor behandeling. ‘Als asielzoekers “in de procedure” zitten, vallen ze onder het GCA, het Gezondheidscentrum Asielzoekers. Is er veel aan de hand, dan sturen we onze rapportage naar de huisarts onder wie het GCA valt’, aldus Riëtte Mellink.

Met enige nadruk zegt René Peters dat het IMMO geen medicalisering van de asielprocedure beoogt. ‘Het IMMO is geen belangenbehartiger, noch van de asielzoeker, noch van de overheid, maar wil zich profileren door de kwaliteit van zijn professioneel judicium.’

Henk Maassen