De medicus, zijn werk en vitaliteit

De nota ‘Zorg voor je gezondheid’ van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg schetst een confronterend perspectief: de meeste mensen zijn hard op weg ‘levenslang ongezond’ te worden.¹ Ongezonde leefstijl enerzijds en toegenomen mogelijkheden voor diagnostiek en behandeling anderzijds dragen hieraan bij: we worden ouder én veel kwalen worden eerder opgespoord. Gevolg is dat de ziekteperiode van veel chronische ziekten aan twee kanten langer wordt. Daardoor is er steeds meer behoefte aan de vaardigheid om ondanks kwalen en klachten toch een actief en waardevol leven te leiden.

Vitaliteit is meer dan gezondheid. Iedereen kent wel mensen die gezond zijn, maar niet vitaal, en ook mensen die niet (helemaal) gezond zijn en toch vitaal. Vitaliteit is te beschrijven als de vaardigheid om ook zonder optimale gezondheid levenskrachtig en actief in het leven te staan.
Om het begrip vitaliteit hanteerbaar te maken wordt een onderscheid gemaakt in lichamelijke, sociale en mentale vitaliteit. Nadat het belang van vitaliteit voor de medicus is toegelicht, werken we deze begrippen nader uit met een paar voorbeelden.

Voor de medicus zijn er twee redenen om aan de slag te gaan met het thema vitaliteit: Voor zichzelf én voor zijn patiënten.

Ook de medicus ontkomt er niet aan zijn eigen vitaliteit ter hand te nemen: de werklast is de laatste jaren alleen maar toegenomen en dat gaat de komende jaren door. Het vak heeft veel emotionele impact: het werk is nooit af, de samenwerking met collega’s en management is zelden spanningsvrij.² De grote betrokkenheid en gedrevenheid leiden er nogal eens toe dat men de eigen grenzen slecht bewaakt, met vermoeidheid, overbelasting of zelfs burn-out tot gevolg. Dat is niet alleen vervelend voor de betrokkene zelf, het bedreigt ook de kwaliteit van het geleverde werk. Vermoeidheid en irritatie zijn immers potentiële foutenbronnen, zowel voor de medische kwaliteit als voor de kwaliteit van de communicatie. De medicus én zijn werk hebben dus baat bij vitaliteit: hij zal zijn werk langer en met meer plezier kunnen uitvoeren, en zijn werk wordt er beter van.

Anno 2012 behoren kennis en management van vitaliteit tot de benodigde competenties van de medicus. Immers bij veel problemen van patiënten speelt vitaliteit een rol. Vrijwel altijd spelen vragen als ‘hoe ga ik, hoe gaat mijn directe omgeving ermee om’, ‘wat kan ik zelf bijdragen aan een vermindering van mijn ziektelast’, of ‘hoe geef ik met deze ziekte verder invulling aan mijn leven en werk’. Dit is de verantwoordelijkheid van de patiënt, het is echter ook de taak van de medicus hier oog voor te hebben en de patiënt hierbij te begeleiden en te ondersteunen. Het is een voordeel als de medicus zelf ervaren is in het hanteren van vitaliteit, en geleerd heeft hierover te communiceren.

Lichamelijke vitaliteit
De meeste artsen hebben volle werkweken. Daar is niets mis mee, zolang het niet structureel is en tot frustratie, ontevredenheid en uitputting leidt. Velen vergeten echter dat er ook buiten het werk vaak verplichtingen zijn, zeker voor iemand met kleine kinderen. Een rake vraag is dan ook welke tijd mensen echt voor zichzelf hebben. Menig specialist mist deze eigen tijd structureel. Het is noodzaak hier wekelijks actief ruimte voor te maken.

Een beginnend specialist met kleine kinderen had dit zo opgelost dat hij drie om vier dagen werkte. Die ene extra dag in de twee weken kon hij helemaal besteden aan zaken waar hij niet in het werk of in het gezinsleven aan toe kwam. Die ene vrije dag in de twee weken maakte dat het werk én de zorg voor de kleine kinderen in balans bleven.

Goede slaap draagt bij aan vakmanschap!
Slaap is meer dan een tijdrovend fenomeen. Naast herstel vindt tijdens de slaap verwerking plaats van alle opgedane ervaringen, en worden nieuwe verbanden gelegd. Recent neurofysiologisch onderzoek toont aan dat ‘s nachts de netwerkcapaciteit van de hersenen in hoge mate actief is. Een goede slaap zorgt voor voldoende herstel, en draagt bij aan een grotere en bredere intelligentie en oplossend vermogen.
De kwaliteit van de slaap verbeter je door een uur voor het slapengaan niet meer te computeren of tv te kijken. Het lichaam kan dan overgaan van de adrenerge staat naar de oxytocinestaat die bevorderlijk is voor de slaap. Dit voorkomt dat de stress van de dag doordendert in de nacht.

Micropauzes
De moderne neiging om maar door te gaan zonder pauze doet geen recht aan de fysiologische noodzakelijke afwisseling van periodes van topactiviteit en pauzes. Pauzes hoeven niet lang te duren om tot (lichamelijke én mentale) verfrissing te leiden. Frequente kortere pauzes van vijf minuten zijn daarbij effectiever dan langere pauzes. De meeste mensen hebben in hun pauzes baat bij frisse lucht, beweging en humor. Het zorgt voor wat de Amerikanen ‘changing channels’ noemen: onderbrekingen van routine, sleur en monotonie. Het houdt je fit en creatief.

Een specialist met een forse workload en een stevige woon-werkreistijd bewoog onvoldoende en werd (dus) zwaarder. We inventariseerden zijn (beperkte) mogelijkheden voor beweging en kwamen erachter dat hij op polidagen zijn patiënten niet zelf uit de wachtkamer haalde. Omdat hij meestal uitliep meed hij alle wachtende blikken ook maar liever. Toch besloot hij dat hij zelf zijn patiënten uit de wachtkamer zou ophalen en zodoende meer zou bewegen. Bij ons volgende gesprek vertelde hij dat hij dit was gaan doen en tot zijn grote verbazing en vreugde minder uitliep. Doordat hij steeds in beweging was, was hij meer ‘in control’. Als dat toch uitliep, meldde hij dat zelf in de wachtkamer, wat doorgaans op veel begrip kon rekenen.

Stress
Stress is niet alleen vervelend, het maakt je rigide en kortzichtig en kan zo bijdragen aan foute beslissingen. Onder stress wordt iedere gebeurtenis een crisis. Veel organisaties of maatschappen struikelen van incident naar incident. Naast onvoldoende proactief handelen, speelt hier het stressniveau een grote rol. Een medicus is het aan zijn stand verplicht alles in het werk te stellen om zich niet te laten leiden door stress.
De mooie uitspraak van Darwin sluit hierbij aan: It is not the strongest of the species that survive, nor the most intelligent, but the one most responsive to change’. Juist deze flexibiliteit wordt door stress om zeep geholpen.

Sociale vitaliteit
Nogal wat medici zuchten en steunen onder hun werkomgeving. Dit staat in schril contrast met het feit dat een sociaal prettige werkomgeving een doorslaggevende factor is voor iemands vitaliteit. Vooral de sociale kwaliteit van de eigen groep is belangrijk. Reden genoeg om hierin te investeren, bijvoorbeeld door op de (half)jaarlijkse heidag ook tijd te besteden aan een sociale ‘paragraaf’. Bepalend voor het teamsucces is een gevarieerde samenstelling van de maatschap of vakgroep, zowel op vakinhoudelijk als op persoonlijk gebied. Bij keuzes van nieuwe collega’s of maten is het gezichtspunt: ‘is de kandidaat aanvullend’ belangrijker dan de vraag ‘is de kandidaat net als wij’.

Een vakgroep van zes medici werkt prettig samen. Toch is niet alles bespreekbaar en is de teamvergadering toenemend ineffectief. Een teamdag waarbij de tijd genomen wordt voor reflectie op de teamsamenstelling en de onderlinge rollen, en daarnaast ook voor zakelijke punten zoals de verdeling van neventaken en de effectiviteit van de teamvergadering, maakt ook de belangrijke zaken bespreekbaar.

Wacht niet met het verbeteren van de samenwerking tot hij slecht is. Een verbeterde samenwerking heeft een positief resultaat voor de medici én voor hun patiënten.

Mentale vitaliteit
Niet te onderschatten is of we weten ‘waarvoor we de dingen doen’. Motivatie, zingeving en creativiteit zijn hierbij sleutelbegrippen.

Loopbaanperspectief
Neem van tijd tot tijd je loopbaan bewust onder de loep: Ga ik zo door of wil ik verandering. Heb ik een wetenschappelijke ambitie, of wil ik me richting management of opleiderschap ontwikkelen? Wil ik minder gaan werken, of wil ik me verder specialiseren? Dit waarborgt dat je fris en actief blijft in wat je doet.

The big five
Een treffende oefening is ‘the big five’. Deze oefening stelt de eenvoudige vraag: welke vijf zaken wil jij nog realiseren in je leven. Dit dwingt je te formuleren wat voor jou wezenlijk is in het leven. Het blijken zelden zaken te zijn die alleen materieel zijn, zoals een snellere auto of een boot, maar juist zaken die een verrijkende ervaring bieden. Vaak moet je er even voor gaan zitten om deze dromen weer naar boven te halen. Deze oefening voorkomt dat je je dromen eindeloos voor je uit schuift.

Auteur: Paul Wormer

Beeld: Thinkstock

Paul Wormer
Paul Wormer is arts MBA, werkte als huisarts, daarna in het bedrijfsleven, en nu als zelfstandig consultant en trainer. In 2009 verscheen van zijn hand Vitaal werken, vitaal leven.³ Vanuit Ondernemende Maatschap (www.ondernemendemaatschap.nl) begeleiden hij en Cora Vlasblom maatschappen en vakgroepen bij hun ondernemerschap. Dit artikel is een bewerking van zijn lezing van september 2011 voor VvAA.
Contactadres: paul@ondernemendemaatschap.nl

Voetnoten

1. RVZ: zorg voor je gezondheid, april 2010
2. Zie bijvoorbeeld ‘Dit nooit meer, artsen vertellen over hun incident’, Utrecht 2009
3. Vitaal werken, vitaal leven, Paul Wormer, 2009

Samenvatting

• De vaardigheid van vitaliteit is toenemend vereist nu mensen ouder worden, en velen een langere periode van leven met klachten of kwalen zullen kennen.
• Voor de medicus speelt vitaliteit op twee gebieden. Voor zichzelf omdat het een voorwaarde is om zijn werk goed en met plezier te blijven doen. Voor zijn patiëntenzorg, omdat vitale professionals beter werk afleveren.
• De medicus doet er goed aan om zijn vitaliteit regelmatig onder de loep te nemen. De indeling in lichamelijke, sociale en mentale vitaliteit is daarbij een hulp. Privé en werksituatie zijn daarbij even belangrijk.

Zie ook

• Dossier Werk en inkomen