Laatste nieuws
interview

‘Binnen vijf jaar middel tegen plaques’

1 reactie

INTERVIEW

Neuroloog Tanzi bestrijdt ‘vuur’ in de hersenen

Harvard-hoogleraar Rudy Tanzi denkt dat de eerste werkzame medicijnen tegen de ziekte van Alzheimer niet lang meer uitblijven. Maar het wordt nog een hele toer ze op de markt te krijgen. Ondertussen inspireert gezondheidsgoeroe Deepak Chopra de reductionist Tanzi tot holisme.

 

Rudolph Tanzi

Rudolph Tanzi (1958) is hoogleraar neurologie aan de Harvard Universiteit, directeur van de Genetics and Aging Research Unit van het Massachusetts General Hospital en hoofd van het Alzheimer’s Genome Project. Hij was in 1986 mede-ontdekker van het eerste alzheimergen, het amyloïd-bèta precursor proteïne-gen (APP), en ontdekte in 1995 twee andere alzheimergenen, de preseniline-1- en -2 -genen.

Tanzi is ook een gepassioneerd musicus. Hij componeert songs, speelt piano, keyboard en orgel, en werkte onder andere mee aan het laatste album van de hardrock groep Aerosmith. Met één van de bandleden, Joe Perry, werkt hij aan een cd.

Tanzi was adviseur voor de speelfilm Still Alice over vroege alzheimer, waarvoor actrice Julianne Moore een Oscar kreeg. Met gezondheidsgoeroe Deepak Chopra schreef hij het boek Superbrein.



Vijftien jaar geleden voorspelde Rudy Tanzi dat we binnen een half tot een heel decennium een werkend medicijn tegen de ziekte van Alzheimer zouden hebben. Maar tot dusver mislukten alle trials. Ruim een week geleden was de befaamde en veelgeciteerde Amerikaanse alzheimeronderzoeker in Amsterdam, als een van de hoofdgasten op een congres over alzheimer. Alle reden om hem te vragen wat er misging.
In een stil hoekje in de lounge van het hotel waar hij logeert, doet hij opmerkelijk luchtig over zijn onvervulde profetie : ‘Sommige trials faalden omdat de medicijnen niet krachtig genoeg waren, omdat ze de bloed-hersenbarrière niet passeerden, of omdat ze toxisch waren. Maar het belangrijkste is dat ik vijftien jaar geleden nog niet wist dat de bèta-amyloïdplaques al vijftien tot twintig jaar voordat de eerste symptomen van alzheimer zich voordoen beginnen te accumuleren in het brein. Als een patiënt eenmaal ‘full-blown’ alzheimer heeft, neemt de hoeveelheid amyloïd zelfs niet eens meer toe, maar wordt stabiel, en wordt soms zelfs minder. Mogelijk gaven we dus het goede medicijn op het foute moment.’

Celcultuur
Maar er is hoop, als we Tanzi mogen geloven. Eind vorig jaar publiceerden hij en zijn medewerkers een baanbrekend artikel in Nature waarin ze beschreven hoe ze menselijke stamcellen hadden laten uitgroeien tot neuronen en in die celcultuur mutaties hadden aangebracht in de ‘alzheimergenen’ APP (het amyloïd-bèta-precursor-proteïnegen) en het preseniline-1-gen (PSEN1). Zo bleken ze in staat in dat ‘model’ daadwerkelijk de vorming van bèta-amyloïdplaques op gang te brengen. En de plaques bleken op hun beurt de noodzakelijke en voldoende voorwaarden te zijn om tangles van het tauproteïne te vormen – beide zoals bekend kenmerkend voor het ziekteproces van alzheimer. De New York Times had het over ‘alzheimer in een schaaltje’. Tanzi en zijn groep toonden aan dat een bepaald enzym (GSK 3b) daarbij als schakelaar fungeert. ‘Als je die schakelaar uitzet, dan kun je nog zoveel amyloïdplaques hebben – tangles zullen niet ontstaan.’

Vuur
Het gaat om een belangrijke doorbraak, want over deze gang van zaken bestond grote onzekerheid, aldus Tanzi. ‘Jarenlang dachten we dat amyloïd accumuleert en dat er vervolgens van alles misgaat: inflammatie, neuronen raken beschadigd, moleculaire stress – waardoor neuronen het loodje leggen en tangles vormen. Je moest in dat beeld de tangles dus zien als een marker voor neuronen die zelfmoord plegen. Dat is onjuist. De pathologie van alzheimer kent drie fasen: de neerslag van amyloïd is de lucifer waarmee het vuur wordt aangestoken, de tangles zijn het vuur dat zich verspreidt door het brein en dan volgt een ontstekingsproces dat het vuur aanwakkert. Als alzheimer eenmaal een feit is, dan veroorzaakt die inflammatie nog de meeste schade. Microgliacellen gaan cytokinen en vrije radicalen produceren omdat ze “denken” dat er een infectie is vanwege al die dode neuronen. Het gevolg: nog meer dode neuronen.’
Hoe belangrijk inflammatie is, stelde Tanzi vast toen hij post mortem de hersenen onderzocht van een dertigtal 80-plussers die cognitief goed hadden gefunctioneerd, maar bij wie hij hoeveelheden plaques en tangles constateerde ‘op alzheimerniveau’. Tanzi: ‘Wat hadden deze patiënten gemeen? Geen ontsteking! Ze bleken mutaties in genen te hebben die ontstekingen blokkeren. Het CD33-gen dat wij hebben ontdekt, is daar een voorbeeld van: als je microgliacellen wilt blokkeren om inflammatoir te worden dan moet je dat gen uitschakelen.’

 

‘Genetica en lifestyle

bepalen samen hoe lang je vrij

kunt blijven van de ziekte’

 

Medicijnen testen
De celcultuur die Tanzi heeft gemaakt is niet alleen geschikt om de pathogenese van alzheimer op te helderen, maar ook om potentiële medicijnen te testen. Hij wil de komende tijd alvast 1500 geneesmiddelen uit het Amerikaanse farmacotherapeutische arsenaal uitproberen. Dat doet hij niet alleen: ‘Het systeem is beschikbaar voor iedereen die ermee wil werken.’
Hij is zo vermetel opnieuw een voorspelling te doen: ‘Ik vermoed dat we binnen vijf jaar medicatie hebben die plaques verwijdert.’ Zelf heeft Tanzi via zijn bedrijf Prana Biotechnology alvast twee middelen in onderzoek.
Op den duur zal een cocktail van middelen die zowel de aanmaak van amyloïd stopt, de vorming van tangles voorkomt als de ontsteking tegengaat het meest ideaal zijn, zegt hij. Toch beseft de optimist Tanzi dat het geen gelopen race is. In de eerste plaats omdat je vroegtijdig moet interveniëren. ‘Mensen zullen rond hun 40-ste levensjaar gescreend moeten worden op amyloïdvorming in de hersenen. Als je in de hogere regionen zit, dan kom je in aanmerking voor beschermende medicatie. Die zul je dan tientallen jaren moeten slikken. De analogie met cholesterol, statines en het voorkomen van cardiovasculaire ziekten gaat helemaal op.’
Tweede punt: om zo’n medicijn of een cocktail toegelaten te krijgen is een zeer langdurige en peperdure preventietrial nodig, weet Tanzi. Retorisch: ‘Wie gaat dat betalen? Wie garandeert de farmaceut dat hij gezien de lange duur van de trial zijn patent nog heeft? Dat is een groot probleem.’

Waarom maken de hersenen überhaupt amyloïdplaques aan?
Tanzi: ‘We weten nu dat amyloïd een zeer antimicrobieel peptide is. Ook hier zie je een analogie met cholesterol, dat immers ook belangrijke functies vervult. De bulk van de nieuwe door ons ontdekte alzheimergenen speelt een rol in het immuunsysteem; dat wijst erop dat alzheimer een immunogenetische ziekte is. Dit is wat er mogelijk gebeurt: er doet zich een laaggradige, subklinische infectie voor – veroorzaakt door herpes, chlamydia, candida, of iets anders – en dat triggert de aanmaak van het antimicrobiële bèta-amyloïd. De vraag is dus welke microben door de bloedhersenbarrière breken en zo de vorming van het amyloïd op gang brengen. Ik verwacht dat we de komende jaren veel onderzoek op dit terrein zullen zien.’

Neuroloog Peter Whitehouse noemde alzheimer een mythe in Medisch Contact. Het is niets anders dan veroudering, stelt hij.
Tanzi schiet in de lach: ‘Wat is dat niet? Ouder worden is accumulatie van ziekte. Als je lang genoeg leeft krijg je diabetes, kanker, noem maar op. Ik zie het zo: vroege vormen van alzheimer treden op bij mensen die gemuteerde preseniline-genen hebben geërfd. Die komen volledig tot expressie rond hun 60ste levensjaar. Maar toen de levensverwachting aan het eind van de negentiende eeuw 50 jaar was, waren deze genen risicofactoren. Het ApoeE-4-gen geldt nu als een bekende risicofactor voor alzheimer, maar als we 120 worden komt die mogelijk bij alle dragers tot expressie. Het gaat erom hoe genetica en lifestyle samen bepalen hoe lang je vrij kunt blijven van de ziekte.’

Over lifestyle gesproken: wat kunnen we preventief doen?
‘Er is geen enkele levensstijl die garandeert dat je de ziekte niet zult krijgen. Maar wat helpt is: beweging – dat induceert neurogenese, met name in de hippocampus waar je geheugenfuncties zijn gelokaliseerd – , voldoende diepe, slowwave slaap – dat verwijdert amyloïd – , sociaal actief blijven, nieuwe dingen leren, en een mediterraan, misschien vegetarisch dieet’ (zie ook kader onderaan). Lachend voegt hij daaraan toe: ‘In de dierenwereld zie je alzheimerachtige beelden uitsluitend bij carnivoren; herbivoren krijgen het niet. Ik ben vegetariër.’

U bent medeoprichter van het ‘Self-Directed Biological Transformation Initiative’. U wilt – citaat – ‘onderzoeken hoe ayurvedische praktijken kunnen bijdragen aan een lifestyle waarin lichaam, geest en omgeving in balans zijn’.
‘Ja, we onderzoeken dat in een trial, waarbij we kijken naar moleculair-biologische, metabole en psychologische uitkomst-maten, en naar bijvoorbeeld ontstekingsmarkers en alzheimermarkers.’
Grondslag, legt Tanzi uit, is het idee dat mensen zichzelf meer dan ze vermoeden in biologische zin kunnen veranderen. Niet alleen zijn de hersenen plastisch – ze kunnen nieuwe neuronen en verbindingen vormen – maar ook onze erfelijke eigenschappen zijn veranderbaar, meent Tanzi. ‘Sorry Darwin, maar transgenerationele overdracht van verworven eigenschappen is niet langer “woo, woo”. Dat heet epigenetica. Er is een bekend experiment waarin muizen angstig werden gemaakt – ze kregen een shock – zodra ze kersen roken. Hun nakomelingen bleken vervolgens ook bang als ze kersengeur opsnoven; het aangeleerde gedrag had langs genetische weg een olfactoire receptor veranderd. Kortom: genetische mutaties zijn niet of niet alleen maar random. Daarover gaat het nieuwe boek dat ik met mijn vriend Deepak Chopra ga schrijven: Super Genes.’

Samen met meneer Chopra schreef u eerder Super Brain...
Tanzi onderbreekt de vraag enigszins geprikkeld: ‘Doctor Chopra is een medicus met een encyclopedische kennis van geneeskunde, ook van oude en van alternatieve geneeswijzen.’
Tanzi voelt aan waar het heen gaat: niet iedereen vindt het een voor de hand liggende samenwerking, die tussen de topwetenschapper Rudy Tanzi en de gezondheidsprofeet Deepak Chopra, in dit blad ooit omschreven als pseudo-wetenschapper en als propagandist van een ‘Harry Potter-achtig amalgaam van ayurveda, yoga, qigong, new age, kabbala, homeopathie, aromatherapie, transcendente meditatie, intelligent design en frasen ontleend aan tekstboeken over kwantumfysica en relativiteitstheorie’.
De kritiek raakt Tanzi niet: ‘Ik werk reductionistisch, Deepak is een holistisch denker.’ En dat laatste ziet Tanzi als een noodzakelijke aanvulling op zijn eigen werk en is bovendien in overeenstemming met het belang van systeembiologie: ‘Een belangrijke tak van wetenschap waarin we denken in termen van netwerken en systemen, zoals gen-gen-interacties.’
Tanzi bedrijft naar eigen zeggen wetenschap met een ‘open geest’: ‘Tegen mijn studenten zeg ik altijd dat ze niet bang moeten zijn om ad absurdum te associëren. Als je vervolgens een gek idee krijgt, houd het dan voor jezelf – zeker op Harvard –, ga het lab in en probeer te bewijzen dat het niet juist is.’

Maar is dat niet precies het punt? U zoekt empirisch bewijs. Chopra weet bij voorbaat al zeker dat die ayurvedische levensstijl heilzaam is, bijvoorbeeld ter preventie van alzheimer.
Tanzi slaakt een zachte zucht en valt voor het eerst even stil. Dan: ‘Kijk, Chopra is een geprofileerd schrijver. Hij weet hoe hij met zijn publiek moet omgaan. Hoe hij dat doet, is niet mijn zaak. Mij gaat het om nieuwe, toetsbare ideeën. Hij wees me er bijvoorbeeld op dat de wortels van de Ashwagandhaplant in Zuid-India al duizenden jaren worden gekauwd om seniliteit tegen te gaan. Ik ben altijd een what-if-guy geweest. Dus vraag ik: wat als het werkt? Wij hebben het getest in onze celcultuur, en inderdaad, het spul blijkt amyloïd op te ruimen.’

Bent u door dat vrije associëren vaak op een wetenschappelijk doodlopende weg beland?
Beslist: ‘Nee, eerlijk gezegd heb ik juist door deze manier van wetenschap bedrijven zelden ongelijk gekregen.’



Preventie

Een inmiddels veelbesproken Fins onderzoek, de Fingers-studie, is op 11 maart online verschenen in The Lancet. Het gaat om de eerste resultaten van de eerste preventiestudie bij dementie. Zeshonderd ouderen bewogen meer, kregen betere voeding en cognitieve training, en risicofactoren voor hart- en vaatziekten werden bij hen goed in de gaten gehouden. Ze bleken het na twee jaar op een aantal psychische functies beter te doen dan de controlegroep, ofschoon juist de geheugenprestaties nauwelijks verschillen vertoonden. Het cohort wordt de komende jaren verder gevolgd.




Henk Maassen
h.maassen@medischcontact.nl

 


Zie ook


Dossiers

  • Dementie
  • Ouderengeneeskunde

Video's

Tanzi schreef mee aan de song: An anthem for Alzheimers disease:

© De Beeldredaktie, Kick Smeets
© De Beeldredaktie, Kick Smeets

De pathogenese van Alzheimer in beeld:

<b>Download dit interview (PDF)</b>
interview Alzheimer
  • Henk Maassen

    Henk Maassen is journalist bij Medisch Contact, met speciale belangstelling voor psychiatrie en neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • W. van der Pol

    Ziekenhuisapotheker en counselor, Delft

    Werkelijk een prachtig interview met het schitterende anthem Remember me. Prof Tanzi: een grootheid op het Alzheimer terrein. Wie echter veel poneert, krijgt vaak gelijk. Wanneer hij over geneesmiddelen praat, dan bedoelt hij de (chemische) stoffen, ...die ons verder brengen in de opheldering van het ontstaans- en genezingsproces van de ziekte. Hopelijk zijn de toelatingseisen voor dergelijke "geneesmiddelen" geringer dan voor grootschalig gebruik. Geneesmiddelen derhalve als procesophelderaars.

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.