Concurrentie en kiezen

Concurrentie en marktwerking impliceren kiezen en vooral gebruikmaken van keuzevrijheid. Maar de Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz wordt niet moe te beweren dat mensen keuzemoe zijn. En dat slaat de bodem onder de marktwerking weg. Die keuzemoeheid kent diverse oorzaken. Zo meent filosofe Annemarie Mol dat het beeld van de rationele, kiezende burger waar de liberale economie van uitgaat, zeker in de zorg niet klopt met de werkelijkheid. In De logica van het zorgen (dat al kort ter sprake kwam in MC 51-52/2005: 2086-9) schrijft ze dat burgers hun vermogen tot kiezen ontlenen ‘aan de stille dienstbaarheid van hun organen’. ‘Je kunt als patiënt dan ook slechts burger hopen te worden voor zover je geen last hebt van je lichaam.’ Mol neemt daar geen genoegen mee en roept op tot ‘patiëntisme’. Van het feminisme, zegt ze, hebben we geleerd dat het persoonlijke politiek is. Ze past dat inzicht toe op de politieke positie van de patiënt met zijn (chronisch) zieke, grillige lichaam, en stelt de vraag welke samenleving hem beter past: de liberaal-democratische waarin we als gezonde, ideale burgers figureren, of ‘een nog te ontwikkelen, nieuwe, patiëntistische’. Het antwoord van Mol ligt voor de hand, maar vooralsnog is er weinig kans op die laatste vorm. De heersende liberale opvatting over de inrichting van een markt van kiezende en consumerende burgers gaat immers uit van het adagium: klant in zorgland. Mol: ‘De taal van de markt kent louter positieve termen. Koopwaar is er aantrekkelijk, kiezen een vorm van vrijheid. De logica van het zorgen vertrekt vanuit iets negatiefs: het liefst had je geen diabetes. En heb je het wel, dan komt het toch nooit meer helemaal goed.’

Ook de bundel Vrijheid verplicht constateert een zekere ergernis onder burgers over keuze­vrijheid als panacee voor een waaier aan maatschappelijke knelpunten in onder andere zorg en onderwijs. Toch vragen de samenstellers zich af of het niet raadzaam is ‘duidelijke sferen van het leven te onderscheiden: die waarin keuzevrijheid wel een rol kan spelen en die waarin dat niet kan.’ Niet zonder reden: in één van de bijdragen wordt een andere Amerikaanse psycholoog opgevoerd, Martin Seligman. Hij heeft het begrip ‘aangeleerde hulpeloosheid’ gemunt (en empirische grondslag gegeven): als je mensen en dieren negatieve prikkels geeft zonder dat ze de mogelijkheid hebben daaraan te ontsnappen, schikken ze zich op den duur lijdzaam in hun lot. Mensen zonder keuzes worden lusteloos en lethargisch (zie het dienstbetoon in het voormalige Oostblok). Kiezen en marktwerking blijken zo bezien basisvoorwaarden voor actieve patiënten en daarmee van goede zorg en welzijn.

Wie heeft gelijk: Schwartz of Seligman? U mag kiezen.

Annemarie Mol, De logica van het zorgen, Van Gennep, ISBN 90 5515 652 3, 158 blz., 18 euro.

Menno Hurenkamp & Monique Kremer (red.), Vrijheid verplicht, Van Gennep, ISBN 90 5515, 651 5, 230 blz., 19,50 euro.