Laatste nieuws
Frits van Dam Lukas Stalpers
7 minuten leestijd
bevolkingsonderzoek

Geef commerciële bodyscans geen kans

Plaats een reactie

Risico’s preventieve scans groot, maar te weinig bekend

Minister Schippers overweegt beperkte toelating van total bodyscans en heeft de Gezondheidsraad hierover om advies gevraagd. Wij raden deze scans ten zeerste af. Zij leveren geen gezondheidswinst op die opweegt tegen de risico’s door overdiagnose, overbehandeling en gemiste diagnoses.

PreScan heeft mijn leven gered’, zegt Willeke van Ammelrooy bij wie in 2008 dankzij een total bodyscan eierstokkanker werd ontdekt.1 De actrice is het paradepaardje voor commerciële screening in een optocht van beroemde Nederlanders die zich tot grote tevredenheid preventief heeft laten scannen. Vanzelfsprekend vinden we op de commerciële websites niets over ontevreden klanten, maar ook geen waarschuwingen over gemiste diagnoses en complicaties voor nutteloos verder onderzoek en behandeling van bij toeval gevonden ‘goedaardige afwijkingen’.

Ontluisterend

Het nut van preventief onderzoek is uitgebreid onderzocht. En het blijkt dat secundaire preventie, medische check-ups en bevolkingsonderzoek niet tot een langere overleving leiden, maar wel tot gezondheidsverlies. 2, 3, 4 Een ontluisterende constatering, waar de meeste burgers geen weet van hebben. Daardoor kunnen gewiekste artsen – zolang het in Nederland verboden is, vlak over de grens – hun slag slaan.

PreScan, net over de Duitse grens, is de belangrijkste aanbieder van commerciële bodyscans en adverteert veel in ons land. Onder druk van de PreScan-lobby is in de Tweede Kamer een discussie ontstaan tussen voorstanders die met beroep op de vrije keuze willen dat total bodyscans ook in Nederland worden toegestaan, en tegenstanders die wijzen op de gevaren.SP-Kamerlid Henk van Gerven, de enige arts in de Tweede Kamer, betitelde deze scans als medische kwakzalverij. Maar minister Schippers van VWS vroeg zich af of, gezien de enorme belangstelling voor de scans, een verbod nog langer houdbaar was. Ze heeft de Gezondheidsraad om advies gevraagd. Opvallend is dat de minister wel melding maakt van de geringe voordelen van preventieve scans en de daaruit volgende misleiding, maar niet van de risico’s van overdiagnose, gemiste diagnoses en overbehandeling.5 Zij gaat ten onrechte uit van het motto ‘baat het niet, dan schaadt het niet’. Een veronderstelling die breed leeft, maar zeer kwalijk is, omdat ze voorbijgaat aan de schadelijke effecten.

Valkuilen

Waarom werkt medische screening meestal niet en is het zelfs gevaarlijk? De tabel geeft schematisch de mogelijke uitkomsten weer van een total bodyscan voor de vroege opsporing van kanker.

Valkuil 1. Fout negatief: de gemiste diagnose
De meest begrijpelijke misser bij screening is de valse geruststelling door een gemiste diagnose. Bijvoorbeeld bij een 60-jarige man die onlangs naar het AMC werd verwezen, nadat hij, wegens vage slikklachten, zelf naar PreScan was gegaan. Daar kwamen, bij uitgebreide MRI’s, CT-scans, hart- en bloedonderzoek, geen afwijkingen aan het licht. Maar toen de slikklachten erger werden, werd in het AMC gericht endoscopisch onderzoek gedaan en werd een groot slokdarmcarcinoom gevonden met uitgebreide uitzaaiingen. Endoscopie zat niet in de PreScan-seizoensaanbieding.

Valkuil 2. Fout positief: overdiagnose
Overdiagnose is niet ongevaarlijk; vooral bij een verdachte afwijking in de ingewanden is invasief en kostbaar onderzoek nodig, met reële risico’s op complicaties en sterfte.

Een beruchte vorm van overdiagnose is het incidentaloom, een afwijking waar de arts niet naar op zoek was, maar die wel wordt gevonden, terwijl onduidelijk is wat patiënt en arts ermee aan moeten. Een sprekend voorbeeld gaf Heleen Spanjaard, journaliste van tijdschrift Margriet. Net als vele journalisten en beroemde Nederlanders kreeg zij van het bedrijf PreScan een total bodyscan cadeau, en zij schreef daar een wervend stukje over. Bij Spanjaard werd een vleesboom van de baarmoeder gevonden. ‘Geen reden voor ongerustheid’, vertelde de Duitse radioloog haar, maar adviseerde haar vervolgens wel ‘om in Nederland bij de gynaecoloog naar die myomen te laten kijken. Wat moet een patiënt hiervan denken? Is het nou wel iets, of niet? Incidentalomen zijn vooral een probleem als er niet gericht naar een afwijking wordt gezocht.

Valkuil 3. Juist positief: lead-time bias
Een tweede vorm van overdiagnose is als er kanker wordt ontdekt, maar er niets aan kan worden gedaan. Deze valkuil staat bekend als lead-time bias: het lijkt net of je langer overleeft, maar je krijgt het alleen eerder te weten dat je dood gaat. Deze derde valkuil is de belangrijkste reden waarom screening op longkanker niet werkt. Tegen de tijd dat een longtumor zo groot is dat hij op een longscan zichtbaar is, zijn er al uitzaaiingen.

Valkuil 4. Juist positief: overbehandeling
Een derde vorm van overdiagnose is dat er een kwaadaardige tumor wordt ontdekt die zo langzaam groeit, dat hij nooit levensbedreigend wordt. Overdiagnose kan dan leiden tot overbehandeling: bij grote operaties in buik en long om een ongevaarlijke tumor te verwijderen kan het sterfterisico oplopen tot meer dan 20 procent.

Een andere vorm van overbehandeling doet zich voor bij de screening op huidkanker. Ook de meest kwaadaardige vorm van huidkanker, het melanoom, heeft bij diagnose gemiddeld een genezingskans van 85 procent. Zelfs in Australië, waar huidkanker veel vaker voorkomt dan in Nederland, is niet aangetoond dat sproetenbussen langs drukbezochte stranden de al geringe sterfte aan huidkanker terugbrengen.

Valkuil 5. De lage prevalentie
De vijfde valkuil van screening vormt het probleem van een lage prevalentie. Men stelle zich twee groepen mensen van 100 mensen voor, bij wie men een ideaalscanner gebruikt die alle gezwellen eruit kan vissen, zowel de goed- als de kwaadaardige gezwellen. In de eerste groep hebben er 8 een kwaadaardig gezwel en 2 een goedaardig gezwel (prevalentie = 8%). In de tweede groep heeft er slechts 1 een kwaadaardig gezwel en 2 een goedaardig gezwel (prevalentie = 1%). De ideaalscanner zal bij de eerste groep 8 van de 10 tumoren als kanker eruit vissen: fout-positief = 20%. In de tweede groep zal slechts 1 van de 3 gezwellen juist als kanker eruit gehaald worden: fout-positief = 2/3 = 67%! Behalve dat er bij een lage prevalentie onevenredig veel onnodige diagnostiek en behandeling plaatsvindt, zal een kankerbehandeling in het laatste geval wel erg effectief moeten zijn om het leed van onnodige medisch handelen te rechtvaardigen. Dat is zelden het geval: zelfs bij het bevolkingsonderzoek naar borstkanker is de gezondheidswinst erg klein: om 1 leven van een vrouw met borstkanker te redden moeten 2500 vrouwen gescreend worden, van wie er 4 toch doodgaan aan borstkanker, 18 borstkanker krijgen en ook zonder bevolkingsonderzoek zouden genezen en 38 behandeld worden wegens een fout-positieve testuitslag. 2

Neurenbergcode

Dit grote aantal valkuilen verklaart waarom er in Nederland maar weinig bevolkingsonderzoek wordt gedaan, en waarom preventief onderzoek buiten zulk onderzoek niet wordt vergoed. Terecht.

Het nut van een nieuwe screeningsmethode, zoals de total bodyscan, moet dan ook eerst in een gerandomiseerd onderzoek met een strenge medisch-ethische toetsing worden onderzocht. Het gebruik van medische tests voor screening buiten een ethisch getoetste wetenschappelijke studie valt wat ons betreft onder een overtreding van de Neurenbergcode die ervan uitgaat dat:

‘…the person involved…should have sufficient knowledge and comprehension of the elements of the subject matter involved as to enable him to make an understanding and enlightened decision.’ 6

Het is dan ook niet voor niets dat de Reclame Code Commissie de advertenties van PreScan ‘misleidend’ en ‘oneerlijk’ heeft genoemd.

Direct naar de huisarts

En Willeke van Ammelrooy dan? Het is de moeite waard om haar clip op YouTube en de PreScan-website helemaal af te luisteren (1.14 min). Zij zegt: ‘Als ik nu terugkijk waren er al symptomen waar ik geen aandacht aan schonk. Ik had ineens een opgezette buik die ik niet weg kreeg. (… ) Let goed op kleine veranderingen in je lijf, (…). Dat kan het verschil maken tussen leven en dood.’ 7

Ons advies aan patiënten is om met klachten en symptomen naar hun huisarts te gaan. Willeke van Ammelrooy had zich niet alleen 1200 euro kunnen besparen, maar ook veel nodeloze tijd, als zij gewoon met haar klachten naar haar huisarts was gegaan en deze haar naar de gynaecoloog had gestuurd voor een gerichte diagnose.Ons advies aan de minister is dan ook om total bodyscans niet toe te laten tot de reguliere medische zorg in Nederland.


dr. Lukas Stalpers, radiotherapeut-oncoloog, AMC/bestuurslid VtdK

em. prof. dr. Frits van Dam, psycholoog, secretaris VtdK

Correspondentieadres: l.stalpers@amc.nl; c.c. : redactie@medischcontact.nl

Geen belangenverstrengeling gemeld.


Meer lezen


Voetnoten

  1. Van Ammelrooy W. Prescan heeft mijn leven gered. http://www.prescan.nl/nl/over-prescan-informatie/aanbevelingen?newsId=471. (laatst bezocht: 20 juli 2012)
  2. Uitgebreide voorbeelden van de valkuilen van screening bij kanker worden op begrijpelijke wijze besproken door dr. Luc Bonneux in zijn boek ‘En ze leefden nog lang en gezond. Hoe gezondheid een industrie werd.’ Uitgeverij Lannoo nv, Tiel, 2011. ISBN 978 90 209 9126 0.
  3. Mackenbach JP (eindred.). Successen van preventie 1970-2010. Erasmus Publishing / ErasmusMC, Rotterdam, 2011.
  4. Stolley PD, Lasky T. Bevolkingsonderzoek: Kosten, risico’s en baten. In: Stolley PD, Lasky T. Epidemiologie: speuren naar patronen van ziekte en gezondheid. Wetenschappelijke Bibliotheek (deel 51). Natuur en Techniek / Uitgeverij Segment, Beek (L), 1997, blz. 165-187.
  5. Maassen H. Preventie is verantwoordelijkheid burger. Medisch Contact, 2 maart 2012 (laatst bezocht: 20 juli 2012)
  6. Nuremberg Code. Trials of War Criminals before the Nuremberg Military Tribunals under Control Council Law No. 10, Vol. 2, pp. 181-182. Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1949
  7. Totalbodyscan. Willeke van Ammelrooy. Bekijk de video op youtube. (laatst bezocht: 20 juli 2012)

beeld: Siemens
beeld: Siemens
kanker bevolkingsonderzoek preventie
Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Er zijn nog geen reacties
 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.